Çoklu Yetersizlik Bülteni

"Down Sendromu" ve "Otizm" ile ilgili yayımlanmış bültenlerin ardından çoklu yetersizliği olan bireylere yönelik dünyada yapılan güncel araştırmaları içeren ve okuyucuya faydalı olabilecek çevrimiçi kaynakların kare kodlarının yer aldığı bülten, ilgili paydaşların erişimine sunulmuştur. Bülten; veli, öğretmen, okul/kurum yöneticileri ve ilgili tüm paydaşların çoklu yetersizlik konusunda farkındalıklarını artırmayı amaçlamaktadır.

Çoklu Yetersizlik Nedir?

Çoklu yetersizlik, birden fazla yetersizlik türünün bireyde eş zamanlı olarak görülmesi durumudur. Çoklu yetersizlik kavramı için farklı tanımlar yapılmaktadır. IDEA’ ya (Individuals with Disabilities Education Act/Engelli Bireyler Eğitim Yasası) göre çoklu yetersizlik, “bir yetersizlikle birlikte başka yetersizliğin görülmesi” olarak tanımlanmaktadır. Diğer bir tanımda “fiziksel, zihinsel veya duygusal problemlerinin yoğunluğundan dolayı, topluma faydalı olmak ve anlamlı bir katılım sağlamak ve kendi gereksinimlerini karşılamak için var olan potansiyellerinin tamamını kullanabilmeleri amacıyla yeterince özelleştirilmiş/ bireyselleştirilmiş eğitime, sosyal, psikolojik ve tıp hizmetlerine ihtiyaç duyma durumu” olarak ifade edilmektedir (Heward, 2009).

Çoklu yetersizliği olan bireyler ise “tek bir yetersizlikten etkilenen bireylere sunulan özel eğitim hizmetlerinden yararlanamayan ve bu bireyler için özel olarak hazırlanmış programlara ve uyarlamalara ihtiyaç duyan bireyler” olarak ifade edilmektedir (Şafak, 2020).

Çoklu yetersizlik kavramı “zihin yetersizliği ve işitme yetersizliği”, “zihin yetersizliği ve görme yetersizliği”, “zihin yetersizliği ve bedensel yetersizlik”, “zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu”, “işitme yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu”, “görme yetersizliği ve bedensel yetersizlik” gibi pek çok yetersizlik kombinasyonunu kapsamaktadır. (Şafak, 2012; Eldeniz Çetin, 2016). Çoklu yetersizlik teriminin kapsamı her bir bireyde farklı yetersizlik tür ve derecelerinin kombinasyonu olarak karşımıza çıkabilmektedir. Bu yüzden çoklu yetersizliği olan her bir birey etkilendiği yetersizlik türü ve derecesi nezdinde biriciktir.

Çoklu yetersizliği olan çocuklar bireysel özellikleri ve eğitsel ihtiyaçları bakımından birbirlerinden farklı özelliklere sahip olabilmektedirler (Şafak, 2020). Çoklu yetersizlikten etkilenen çocuklar için uygun eğitim programları ve eğitsel planlar hazırlamak için aynı anda görülen yetersizlik türlerinin bireyde meydana getirdiği etkileri anlamak oldukça önemlidir (Gense ve Gense, 2005; Şafak, 2020). Çoklu yetersizliği olan bireyler için hazırlanacak öğretim düzenlemeleri ve destek hizmetleri bu bireylerin yaşadığı güçlükleri en aza indirgemek bakımından kritik önem taşımaktadır. 

Çoklu yetersizliği olan bireylerde farklı yetersizlik türlerinin kombinasyonları farklı derecelerde görülebilmektedir. Bu nedenle çoklu yetersizliği olan bireylerin özellikleri oldukça çeşitlilik göstermektedir. Çoklu yetersizlik her kültürde hem kadınlarda hem de erkeklerde görülebilmektedir (Mednick, 2007). Farklı yetersizlik türlerinden farklı derecelerde etkilenen çoklu yetersizliği olan bireylerin farklılıklarının benzerliklerinden daha fazla olduğu ifade edilmektedir (Akçamete, 1992).

Farklılıklara rağmen çoklu yetersizlikten etkilenen bireylerin ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Dikkat eksikliği, odaklanmada güçlük,
• Düşük öğrenme motivasyonu,
• Sınırlı dil ve iletişim becerileri,
• Algılamanın yavaş olması ve geç algılama,
• Hafıza güçlükleri, kısa ve uzun süreli hafızada problemler ve kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarmada güçlükler,
• Bilgileri transfer etmede, genellemede problem,
• Yaşam aktivitelerinin büyük çoğunluğunda desteğe ihtiyaç duyma durumu,
• Düşük öz saygı ve benlik algısı,
• Kendini uyarıcı davranışlar,
• Temel fiziksel hareketlerde zorluk,
• Birçok sağlık problemi görülebilmektedir (Akçamete, 1992; Bryant, Smith ve Bryant, 2008).

Çoklu Yetersizlik Sebepleri Nelerdir?

Tıp ve teknoloji alanındaki gelişmelerle çocuk ölümleri azalmış ve çocukların yaşam süreleri uzamıştır (Porter, 2008). Bu sayede, eskiden hayatta kalması zor olan fiziksel, zihinsel, çoklu yetersizlikleri olan ve ciddi sağlık sorunları yaşayan çocuklar artık daha uzun süre hayatta kalmakta ve bu durumda çoklu yetersizliği olan çocukların sayısında artışa neden olmaktadır (Şafak, 2020). Çoklu yetersizliğe neden olan etmenlerin çoğu bilinmemekle birlikte çoklu yetersizliklere yol açan nedenler doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası faktörler olarak sınıflandırılabilir (Sarı, 2021; Şafak, 2020). Virüs enfeksiyonları (örneğin kızamıkçık, rubella) ve annenin hamilelik sırasında karşılaştığı yetersiz beslenme veya toksik maddelere maruz kalma gibi durumlar doğum öncesi risk faktörleri arasında yer almaktadır.

Prematüre, düşük doğum ağırlığı, oksijensiz kalma (hipoksi) ve doğum sırasında göbek kordonunun bebeğin boynuna dolanması gibi komplikasyonlar çoklu yetersizliklere neden olan doğum anı faktörleri olarak sıralanabilir. Enfeksiyonlar (örneğin menenjit), yetersiz beslenme, çevresel yoksunluk, ateşli bir hastalık veya havale geçirme ve beyin hasarları gibi durumlar ise doğum sonrası faktörler arasında yer alır (Petry ve Maes, 2007; Şafak, 2020). 

Bu faktörlerin her biri çoklu yetersizliklerin oluşumunda tek başına ya da bir arada etkili olabilir. Her bireyde yetersizliklerin şiddeti ve doğası, bu etmenlerin etkileşimlerine bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Çoklu yetersizliğe yol açabilen bu karmaşık etmenlerin etkileşimi, eğitimde bireylerin ihtiyaçlarına özel yaklaşımlar geliştirilmesinin önemini ortaya koymaktadır(Westling ve Fox, 2009).

Bültene https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2024_11/14143923_cokluyetersizlik.pdf linkinden ulaşabilirsiniz