Aşı Sözlüğü - Aşı İle İlgili Bilinmesi Gereken Kelimeler

Koronavirüs salgınında Türkiye'de aşılama aşamasına Çin'den getirilen aşı ile birlikte geçildi. İlk olarak sağlık çalışanları aşılandı. Şimdi ise yaşlı ve engellilerin aşılanması ile aşılama süreci devam edecek. Koronavirüs aşısı için Sağlık Bakanlığı tarafından oluşturulan “covid19asi.saglik.gov.tr” internet sitesi sayesinde vatandaşlar anlık olarak aşı gelişmelerini takip edebiliyor. Yine söz konusu internet sitesinde aşı sözlüğü bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde aşı ile ilgili bilinmesi gereken tüm kelimeler A'dan Z'ye listelenmiştir. İşte o kelimeler ve anlamları: 

Acil Kullanım Onayı (AKO) : Bulaşıcı hastalıklar kapsamında kabul edilen, halk sağlığını ciddi olarak tehdit eden istisnai durumlarda kullanılacak ve ruhsatlandırmaya esas veriler sağlanıncaya kadar sorumlu kurum tarafından verilen kullanım izni.

Adjuvan : Bağışıklık yanıtının artırılmasına yardımcı olan maddeler. Koruma sağlayıcı etkileri olmamakla birlikte aşıların daha iyi çalışmasına, daha yüksek koruyuculuk sağlamasına yardımcı olurlar.

Aktif Bağışıklık : Vücudun hastalık yapıcı etkenle karşılaştığında kendi savunma maddelerini (antikor) kendisi üreterek kazandığı direnç.

Alerji : Vücuda giren veya temas eden maddelere karşı oluşan beklenmedik aşırı tepki.

Ampul : İçerisinde sıvı etken madde bulunan, steril şartlarda hazırlanmış cam muhafazalı ilaç biçimi.

Anafilaksi : Ani gelişen, yaşamı tehdit eden şiddetli sistemik alerjik reaksiyon.

Antijen : Vücudu, mikroorganizmaları tanıması ve onunla savaşması için eğiten, öldürülmüş veya zayıflatılmış bir virüs veya bakterinin alt parçası.

Antikor : Kişinin vücuduna giren antijene yanıt olarak bağışıklık sistemi tarafından üretilen madde. İmmünglobulin olarak da adlandırılır.

Antiserum : Enfeksiyon yapıcı mikroorganizmalara veya zehirli maddelere karşı etkili antikorları içeren kan serumu.

Aşı : Bir enfeksiyona karşı bağışıklık sağlamak için hazırlanmış, vücuda çeşitli yollarla verilen biyolojik ürün.

Aşı Geliştirme Çalışmaları

1.Araştırma Geliştirme (Ar-Ge) Aşaması: Hücre kültürü, mikrobiyolojik kültürler, rekombinant DNA (rcDNA) teknolojisi ve bilgisayar modellemeleri ile hedeflenen etkene karşı aşı üretiminde kullanılabilecek suş ve antijenlerin üretilmesi veya oluşturulması çalışmalarını içerir.

2.Preklinik (Faz 0) Çalışmalar: Aşılarda kullanılacak antijen ve suşların uluslararası standartlara uygun üretilmesi, aşı formülasyonlarının hazırlanması, in vitro deneyler ve in vivo hayvan deneylerinin yapılmasını kapsayan çalışmalardır. Geliştirilen aşı adayları, deney hayvanlarında veya insanlarda mikrodozlar halinde uygulanmak suretiyle etkene (antijene) verilen immün yanıt araştırılır.

3.Klinik Araştırma Fazları: Etkin hücresel ve hümoral bağışıklık oluşturan, güvenilirliği kanıtlanmış ve prototip olarak geliştirilmiş aşıların faz 1, faz 2, faz 3 klinik çalışmaları tamamlandığında kaliteli, etkin ve güvenilir aşılar ruhsat aşamasına getirilmiş olur.

Aşı Sonrası İstenmeyen Etki : Aşı uygulanan bir kişide, aşı sonrası ortaya çıkan, bilinen aşı yan etkisi veya aşıya bağlı olduğu düşünülen herhangi bir istenmeyen tıbbi olay. Aşı uygulanan yerde ağrı, kızarıklık gelişmesi aşı sonrası istenmeyen etkiye bir örnektir.

Genellikle, aşı sonrası ortaya çıkan tüm istenmeyen tıbbi olaylar aşıyla ilişkili olabileceği gibi bu olayların bir kısmı tamamen rastlantısal yani aşılama sırasında veya sonrasında ortaya çıkan ancak aşılama ile hiçbir ilgisi olmayan durumlardır.

Aşı Takip Sistemi (ATS) : T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından sevk ve idaresi gerçekleştirilen soğuk zincire tabi ürünlerin (aşı ve antiserumların) tüm noktalarda saklandıkları depo ve dolaplardaki ve nakledildikleri araçlardaki sıcaklık takibinin gerçek zamanlı olarak kesintisiz ve düzenli bir şekilde yapılması, gerekli bilgilerin kayıt altına alınması, raporlanması, ilgili merkezlerden izlenmesi ve gerekli durumlarda ilgililere uygun yöntemlerle (SMS, e-posta, çağrı) uyarı yapılması amacıyla dizayn edilmiş sistem.

Aşı Yan Etkisi : Aşının kendi özelliklerine ve/veya bileşenlerine bağlı olarak ortaya çıkan istenmeyen etki.

Aşılama : Bir enfeksiyona karşı bağışıklık sağlamak için hazırlanmış aşının vücuda çeşitli yollarla verilmesi.

Aşının Etkinliği : Rutin koşullarda sahada uygulanan aşının toplumda bağışıklık kazandırma yüzdesi.

Aşının Etkinliği : Aşının kontrollü klinik çalışmalarda hastalık etkeni ile karşılaşma durumunda o hastalıktan koruma potansiyeli. Aşılanmış bir grup insanda aşılanmamışlara kıyasla hastalık yüzdesinde ortaya çıkan azalma.

Bağışıklama : Genellikle aşı uygulamasıyla oluşturulan enfeksiyon hastalığına karşı direnç veya bağışıklık sağlayan süreç.

Bağışıklık : Belirli bir hastalık etkenine karşı vücudun direnci; immünite.

Bağışıklama Danışma Kurulu : Aşıların kullanımına ilişkin bilimsel öneriler geliştiren, konuyla ilgili uzmanlardan oluşan kurul.

Bağışıklık Sistemi : Vücuttaki hastalıklarla savaşmaktan sorumlu karmaşık bir sistem. Birincil işlevi vücuttaki yabancı maddeleri (bakteri, virüs, mantar veya parazit) tespit etmek ve onlara karşı bir savunma geliştirmektir. Bu savunma, bağışıklık yanıtı olarak bilinir. Vücudu istila eden yabancı organizmaları ortadan kaldırmak için antikor adı verilen protein moleküllerinin üretimini içerir.

Bağışık : Belirli bir hastalık etkenine karşı direnç kazanmış olan; immün.

Bakteri : Tek başına bir hücreden oluşan, yaşayan küçük organizma. İnsan vücudu, hava, su, toprak ve bunun gibi herhangi bir ortamda kendi kendine hayatta kalabilir.

Biyolojik Ürün : Canlılar tarafından üretilen ya da canlının kendisini veya bir kısmını içeren ürün.

Bulaşma : Bir enfeksiyon etkeninin bulaşma yollarından biriyle konağa ulaşması.

Canlı (Attenüe) Aşı : Hastalığa sebep olan mikrobun hastalık yapıcı etkisi zayıflatılarak hazırlanan aşı.

Destek Aşılama Çalışmaları : Hastalığa duyarlı olan çocuk veya yetişkin grupların çoğuna ulaşmayı ve bağışıklamayı hedefleyen aşılama kampanyalarıdır.

Doz : Bir defada verilen ilaç/aşı miktarı.

Eliminasyon Programı : Bir hastalığın toplumda görülme sıklığını en az düzeye indirmeyi amaçlayan aşılama programı.

Endemi : Bir enfeksiyon etkeninin veya hastalığın belirli bir coğrafyada veya toplulukta sürekli görülmesi durumu.

Endikasyon : Bir ilacın hangi hastalıklara ve hangi biçimde uygun olacağını veya bir operasyonun hangi koşullarda gerekli olduğunu ifade eder.

Enfeksiyon : Bir bulaşıcı hastalık etkeninin çeşitli yollardan vücuda girerek çoğalması.

Enfekte Kişi : Enfeksiyon etkenini vücudunda bulunduran kişi.

Enjeksiyon : Bir kişinin vücuduna iğne ve şırınga yolu ile ilaç/aşı zerk edilmesi.

Enjektör (Şırınga) : Havayı veya sıvıyı çekme ya da itme işi yapan ucunda iğne bulunan pistonlu gereç. Şırınga.

Epidemi (Salgın) : Bir hastalığın veya sağlıkla ilgili olayın belli bir bölgede beklenenden daha fazla görülmesi.

Eradikasyon : Bir enfeksiyon etkeninin dünya genelinde kalıcı olarak sona ermesi. Eradikasyon mutlak bir durumdur; hastalığın etkeni ile birlikte yeryüzünden tamamen yok edilmesidir.

Flakon : İçerisinde, toz veya sıvı etken madde bulunan steril şartlarda hazırlanmış cam muhafazalı ilaç biçimi.

Genişletilmiş Bağışıklama Programı (GBP) : Aşı ile önlenebilir hastalıkların ve bu hastalıklardan kaynaklanan engellilik ve ölümlerin önlenmesi amacıyla yürütülen program. Bu program kapsamında, boğmaca, difteri, tetanos, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, tüberküloz, çocuk felci, suçiçeği, hepatit A, hepatit B ile S. pneumoniae’a ve Haemophilus influenzae tip b’ye bağlı invaziv hastalıkların ve bu hastalıklardan kaynaklanan bebek ve çocuk ölümlerinin ve engelliliğin önlenmesi hedeflenmektedir.

Genetik Materyal İçeren Aşılar : Hedeflenen mikroorganizmanın antikor oluşturan antijenik yapısının mRNA veya DNA’sını içeren aşılar.

Haemophilus İnfluenzae Tip b : Zatürre dâhil ciddi solunum yolu enfeksiyonlarına ve menenjit gibi diğer hastalıklara neden olabilen bakteri.

İmmun : Bkz. Bağışık

İmmunite : Bkz. Bağışıklık

İmmunoglobulin : Bkz. Antikor

İnaktif Aşı : Hastalığa neden olmayan ancak bağışıklık yanıtı oluşturan etkisizleştirilmiş, cansız virüs veya bakteri aşılarıdır.

İntradermal Enjeksiyon : Deri içine ilaç uygulanması.

İntramuskuler Enjeksiyon : Kas içine ilaç uygulanması.

İntranazal Enjeksiyon : Burun boşluğu içine ilaç uygulanması.

İntravenöz Enjeksiyon : Toplardamar içine ilaç uygulanması.

Klinik faz çalışmaları

Faz I: Az sayıda gönüllüde uygulanan farklı dozlarda aşı sonrası antikor yanıtına bakılır. Bu fazda doğru dozu belirlemek amaçlanır ve güvenlilik araştırılır.

Faz II: Bu aşamaya yüzlerce gönüllü katılır. Gönüllüler yan etkiler açısından yakından izlenir. Aşının bağışıklık yanıtı oluşturma düzeyi ve güvenliği konusunda daha fazla veri elde edilir.

Faz III: Bu aşamada çalışmaya katılan gönüllüler iki gruba ayrılır. Bir grup gönüllüye aşı verilirken diğer grup gönüllüye içeriğinde aşı bulunmayan çözelti enjekte edilir. Bu çözeltiye plasebo adı verilir. Aşı uygulayan ve aşı uygulanan kişilere hangi grupta olduğu bilgisi verilmez. Plasebo kullanılması, aşının etkinliği konusunda karşılaştırma yapılabilmesine olanak sağlar. Bu aşamada binlerce gönüllü yer alır. Aşı ve plasebo verilen gruplardan elde edilen sonuçlar, aşının etkinliği ve güvenliliği açısından karşılaştırılır. Bu fazda etkinliğin kanıtlanması ve yan etkilerin izlenmesi esastır.

Faz IV: Bu aşama, ruhsat veya kullanım onayı alma sürecidir. Bu şekilde onaylanmış olan aşı toplumda uygulanmaya başlanabilir. Bu süreç sonrasında aşı ile ilgili bilgiler toplanmaya devam eder.

Kontrendikasyon : Herhangi bir ilaç veya tıbbi ürünün kullanılmaması gereken durumlar.

Koruyucular : Bir aşının saklama süresi boyunca değişmeden, etkili kalmasını sağlayan maddeler.

Koruyucular : Bir aşının saklama süresi boyunca, değişmeden, etkili kalmasını sağlayan maddelerdir.

mRNA Aşıları : Virüsün genetik kodunu taşıyan RNA’yı içeren aşı. Aşı  kişiye enjekte edildikten sonra kişinin hücreleri, bu genetik kodu kullanarak bağışıklık sistemini uyaran maddeleri (antijen) üretir ve bağışıklık sistemini harekete geçirir.

Oral : Ağız yoluyla. İlacın ağızdan içilerek, yutularak veya emilerek alınması.

Pandemi : Bir hastalığın veya enfeksiyon etkeninin ülkelerde, kıtalarda, hatta tüm dünya gibi çok geniş bir alanda yayılım göstermesi.

Pasif Bağışıklık : Önceden hazırlanmış antikorların vücuda verilmesiyle kazanılan bağışıklık.

Peptid Aşı : Enfeksiyon etkenlerinin (bakteri, virüs, parazit) bağışıklık sistemini uyaran maddelerinin herhangi bir canlı kullanılmadan kimyasal olarak üretilmesiyle oluşturulan aşı.

Plasebo : İlaç şeklinde olan fakat gerçekte ilaç olmayan etkisiz bir madde.

Plasebo Etkisi : Etkisiz bir maddenin telkine dayalı bir etki ortaya çıkarma hali.

Pnömokok : Vücudun farklı bölgelerinde ciddi enfeksiyon hastalıklarına neden olan bir bakteri türü. Bkz. Streptococcus pneumoniae

Pnömoni : Akciğer dokusunun iltihabı; zatürre.

Profilaksi : Hastalıkların oluşumunu veya ilerlemesini önlemek için alınan -daha ziyade tıbbi- tedbirler.

Protein : Canlı hücrelerin ana maddesini oluşturan ve aminoasit (genellikle sülfür, oksijen ve karbon öğeleri bulunan) ismi verilen yapıların bileşiminden oluşmuş olan, karmaşık yapılı doğal madde.

Rapel : Pekiştirme aşısı. Aşının etki süresini uzatmak için yinelenmesi.

Rekombinant Aşı : Hastalığa sebep olan canlının yerleştiği vücutta bağışıklık sistemini uyaran maddesini üreten genetik materyalin zararsız olan başka bir mikroorganizmaya yerleştirilmesi ile üretilen aşı.

Rutin Aşılama : Bebek, çocuk veya yetişkinlere, ülkenin belirlediği bir takvim çerçevesinde, ülkede yaşayan o yaş grubundaki herkese düzenli olarak belirli kurumlarda aşılama hizmeti verilmesi.

Serum : Kanın pıhtılaştırıcı (fibrinojen) ve şekilli elementlerinden (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrılmış hali. Kana herhangi bir madde ilave etmeksizin pıhtılaşması beklenir ve ardından pıhtının (hücresel kısım) dibe çökmesi sağlanarak elde edilir.

Soğuk Zincir : Aşıların ve antiserumların etkinliğini üretiminden kişiye uygulanana kadar koruyan ve ihtiyacı olanlara yeterli miktarda etkin aşının ulaşmasını sağlayan, aşıların uygun ortam, sıcaklık ve şartlarda tutularak dağıtıldığı insan ve malzemeden oluşan sistem.

Stabilizatör : Aşının depolanması ve taşınması sırasında korunmasını sağlayan maddeler.

Streptococcus Pneumoniae : Orta kulak iltihabı, zatürre, kan dolaşımı enfeksiyonları, menenjit gibi hastalıklara neden olan bakteri.

Subkutan Enjeksiyon : Cilt altına ilaç uygulanması.

Sürveyans : Hastalığa toplumsal ölçekte gerekli müdahalelerde bulunmak amacıyla hastalık hakkında devamlı ve sistematik olarak veri toplanması, verilerin analiz edilmesi ve yorumlanması.

Süspansiyon : Katı ilaç maddesinin bir sıvı içerisinde ufak parçalar halinde dağılmasıyla elde edilen karışım.

Toksin : Mikroorganizmaların (mikrop) salgıladığı zehirli madde.

Toksoid Aşı : Toksini (zehir) olan mikroorganizmaların toksinlerinin yapısı değiştirilerek hastalık yapıcı özellikleri yok edilmiş, bağışıklık yanıtı oluşturacak özellikleri korunmuş halini içeren aşı.

Toplumsal Bağışıklık : Toplumda bağışık olan bireyler aracılığı ile duyarlı olan kişilerin korunması. Toplumun yeterli bir kısmının aşılanmasıyla hastalığın kişiden kişiye bulaşma riski azalır. Hastalığın toplum içinde yayılma riski çok azalacağından aşılanmamış bireylerin de korunması sağlanmış olur.

Viral Vektör Aşısı : Aşı adayı mikroorganizmanın genetik materyalini taşıyan virüsü içeren aşı.

Virüs : Bir genetik materyali bulunan; hücre zarı, çekirdek, sitoplazma ve organelleri olmayan; yalnızca konak hücre içinde çoğalabilen, bazıları insanda hastalık yapan varlık.

VLP (Virus Like Particle - Virüs Benzeri Parçacık) Aşı : Genetik materyali olmayan boş virüs kabuklarının hastalığa sebep olan virüsün yapısını taklit ederek yerleştiği canlıda antikor üretimini sağlaması prensibi ile hazırlanan aşı.