COVID-19 Sözlüğü

Kovid-19, sözlükte "İlk olarak Çin'in Vuhan şehrinde 2019 yılı Aralık ayının sonlarında ortaya çıkan, bulaştığı kişilerde ateş, öksürük, nefes darlığı gibi belirtilere neden olan hastalık." olarak tanımlandı.

Antijen

Vücuda girdiğinde veya aşılama yoluyla verildiğinde bağışıklık reaksiyonlarının başlamasına sebep olan molekül.

Bkz. Antikor

Açıklama: Aşı bir antijendir. Antijen vücuda girdiğinde ona karşı antikor üretilir.

Antikor

Kişinin vücuduna giren antijene yanıt olarak bağışıklık sistemi tarafından üretilen madde. İmmünglobulin olarak da adlandırılır.

Bkz. Antijen

Açıklama: Antikor testi kişinin hastalığa bağışıklık durumunu saptamak için yapılır.

Antisepsi

Hastalık oluşturabilen canlı mikroorganizmaları öldürmek veya üremesini durdurmak amacıyla vücut yüzeyine kimyasal madde uygulanması. Antisepsi için kullanılan kimyasal maddelere antiseptik denir.

Açıklama: COVID-19 pandemisinde su ve sabuna ulaşılamadığı durumlarda alkol içerikli el antiseptikleri ve antiseptik özelliği olan kolonyalar yaygın olarak kullanılmaktadır.

Asemptomatik kişi

Hasta olduğu halde o hastalığın belirtilerini göstermeyen kişi.

Açıklama: COVID-19 yönünden asemptomatik bir kişi, şikâyeti bulunmaması nedeniyle hasta olmadığını düşünmekte, sağlık kuruluşuna başvurmamakta, tedavi görmediği veya karantina uygulamadığı için hastalığı kolayca yayabilmektedir.

Aşı

Bir hastalığa karşı bağışıklık sağlamak için o hastalığa yol açan bakteri veya virüsle hazırlanan ve vücuda çeşitli yollarla verilen eriyik.

Açıklama: Aşılar hastalığı geçirmeden o hastalığa karşı bağışıklanmayı sağlar. Aşılamanın amacı hastalığı ve hastalıktan dolayı oluşabilecek ölüm ve engellilik durumunu önlemektir.

Atak hızı

Toplumda hastalığın düzeyini gösteren ölçütlerden biri. Belirli bir süre içinde saptanan bulaşıcı hastalık vaka sayısının o hastalığa duyarlı kişi sayısına (risk altındaki toplam nüfus) bölünmesi ile elde edilir. Bir çeşit insidans hızıdır.

Bkz. İnsidans

Açıklama: COVID-19 ilk ortaya çıktığında risk altındaki nüfus toplumun tamamı iken yeni tanı alan vakaların günlük takibi yapılarak hastalığın toplumdaki atak hızı değerlendirilebilmektedir.

Ateş

Vücut ısısının normal değerlerin üzerine çıkması. Normal vücut ısısı koltuk altından ölçüldüğünde 36,5-37,0o, kulaktan ölçüldüğünde 35,7-37,5o dir.

Açıklama: Yüksek ateş COVID-19’da görülen klinik bulgulardan biridir. Havaalanlarında termal kameralarla, toplu alanlarda ve iş yerlerinde düzenli ateş ölçümüyle olası vakalara karşı önlem alınmaktadır.

Bağışık

Belirli bir hastalık etkenine karşı direnç kazanmış olan; immün.

Açıklama: Bebekler bazı hastalıklara karşı bağışık doğar, çünkü doğumdan önce anneden bebeğe antikorlar geçer.

Bağışıklık

Belirli bir hastalık etkenine karşı vücudun direnci; immünite. Enfeksiyonlara karşı direnç sağlayan molekül, hücre ve dokular topluluğuna “bağışıklık sistemi” denir.

Açıklama: Hastalığı geçirmek ve aşı olmakla aktif bağışıklık, aktif bağışıklığın sağlanamadığı durumlarda vücuda dışarıdan antikor verilmesiyle pasif bağışıklık sağlanır.

Bildirim

Tanı koyan hekimlerin şüpheli, olası veya kesin vakaları belirlenen yolla yetkili mercilere bildirmesi işlemi.

Açıklama: Bulaşıcı hastalıkların büyük bir kısmının bildirimi zorunludur. COVID-19 da bu hastalıklardan biridir.

Bilgisayarlı tomografi (BT)

Organ veya dokuların X ışınları aracılığıyla ve bilgisayar yardımıyla çoklu kesit görüntülerinin alınmasına dayanan radyolojik teknik. Organ veya dokunun üç boyutlu olarak incelenebilmesine olanak sağlar.

Açıklama: Toraks (göğüs) bilgisayarlı tomografisi, PCR testinin yanı sıra COVID-19 tanısı koyma amacıyla kullanılabilmektedir.

Birincil vaka

Bir hastalığın toplumda yayılmasına yol açan ilk vaka. İndeks vaka da denir. İlk vakaya yol açan kişiyle temas eden veya ilişkili olup hastalananlar ikincil vaka olarak adlandırılır.

Açıklama: COVID-19’da birincil vaka ülkemizde 11.03.2020 tarihinde tespit edilmiştir.

Bulaşıcı hastalık

Bir enfeksiyon etkeninin veya onun toksik (zararlı-zehirli) ürünlerinin, bir kaynaktan duyarlı kişiye doğrudan veya dolaylı olarak geçmesiyle oluşan hastalık.  

Açıklama: COVID-19 insandan insana geçen bulaşıcı bir hastalıktır.  

Bulaşma

Bir enfeksiyon etkeninin bulaşma yollarından biriyle konağa ulaşması. Bkz. Enfeksiyon

Açıklama: Enfeksiyon etkeninin kişiye bulaşmış olması o kişinin hasta olacağı anlamına gelmeyebilir. Kişi enfeksiyon etkenine karşı önceden aşılanmışsa etken bulaştığında kişinin bağışıklık sistemi antikor yanıtı oluşturur.

Bulaşma yolları

Enfeksiyon etkeninin bir kaynaktan duyarlı kişiye (konağa) bulaşma yolu.

Enfeksiyon etkeni doğrudan veya dolaylı yolla bulaşabilir.

Bkz. Doğrudan bulaşma, Dolaylı bulaşma

Açıklama: COVID-19 öksürme, hapşırma, konuşmayla yayılan damlacıkların solunması veya virüs bulunan yüzeylere dokunduktan sonra ellerin burun, ağız ve göze götürülmesi yoluyla bulaşır.

CoV / Coronavirus / Koronavirüs

Tek zincirli RNA’ya sahip, zarflı, yüzeyinde protein çıkıntıları olan büyük virüs ailesi.

Açıklama: Koronavirüsler (CoV), hafif ve orta derecede şiddetli solunum yolu hastalıkların yanı sıra MERS (Orta Doğu Solunum Sendromu), SARS (Şiddetli Akut Solunum Sendromu) ve COVID-19 (Yeni Koronavirüs Hastalığı) gibi şiddetli seyreden hastalıklardan da sorumludur.

COVID-19 / KOVİD-19

İlk olarak Çin’in Vuhan şehrinde 2019 yılı Aralık ayının sonlarında ortaya çıkan, bulaştığı kişilerde ateş, öksürük, nefes darlığı gibi belirtilere neden olan hastalık; Yeni Koronavirüs Hastalığı.

Açıklama: COVID-19’a neden olan virüsün adı SARS-CoV-2’dir.

Damlacık yoluyla bulaşma

Öksürme, hapşırma veya konuşma sırasında ortaya çıkan ve patojen etken taşıyan vücut sıvılarının (damlacık) hasta kişiden etrafta bulunan başka kişiye/kişilere ulaşması.

Açıklama: COVID-19 gibi fiziksel temasa gerek olmadan damlacık yoluyla bulaşan hastalıklar hızlı ve kolay yayılır.

Doğrudan bulaşma

Duyarlı kişinin, enfekte kişi veya kontamine vücut sıvıları ile doğrudan teması sonucu gerçekleşen bulaşma. Bu bulaşma şeklinde hiçbir ara bulaşma yolu yoktur.

Dolaylı bulaşma

Hastalık etkeninin konakçıya bir aracı vasıtasıyla bulaşması. Bu aracılar vektörler, hava, su, gıda ve cerrahi aletler olabilir.

Açıklama: Gıda kaynaklı zehirlenmeler ve sivrisinekler aracılığıyla bulaşan sıtma dolaylı bulaşmaya örnektir.

Duyarlı kişi

Bir etkenle enfekte olma (bir bulaşıcı hastalığı kapma) olasılığı bulunan kişi.

Açıklama: COVID-19 için belirli bir yaş grubu değil, hastalığa bağışık olmayan herkes duyarlı kişidir.

Ekstübe etmek

Solunum yetmezliği durumunda özel cihazlarla solunum desteği sağlamak için nefes borusuna takılan tüpü (yapay solunum borusunu) çıkarma işlemi. Entübasyon işlemini sonlandırma.

Bkz. Entübe etmek, Entübasyon

Açıklama: Hastanın solunum yetmezliğine yol açan durum ortadan kalkar veya hafifler, hasta kendi başına yeterli nefes alır hale gelirse ekstübe edilebilir; yani takılmış olan tüp çıkarılabilir.

El dezenfeksiyonu

Antiseptik özelliklere sahip madde kullanarak elleri temizleme işlemi. Bu işlemde antiseptik madde avuç içine 3 ila 5 ml arası alınır, eller 30 saniye ila 1 dakika arası süre boyunca birbirine sürtülür ve ovuşturulur. 

Açıklama: Elleri su ve sabunla yıkamak, su ve sabunun olmadığı durumlarda alkol içerikli el antiseptiğiyle elleri temizlemek COVID-19’a yönelik en etkili önlemlerdendir. 

El temizliği

Ellerin en az 20 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanması, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol içerikli el antiseptiği ile temizlenmesi. 

Bkz. El yıkama tekniği

Açıklama: El temizliği, COVID-19’dan korunmak için en etkili yöntemlerden biridir.

El yıkama tekniği

Elleri temizlemek amacıyla uygulanan doğru teknik. Şu aşamalardan oluşur:

1. El yıkama öncesinde yüzük, saat gibi aksesuarlar çıkarılır. 

2. Akan su altında eller ıslatılır. 

3. Bilekler, avuç içi, ellerin sırt ve parmak araları ile tırnakların kenar ve uçları sabun ile köpürtülerek en az 20 saniye süreyle kuvvetlice ovuşturulur. 

4. Eller su altında iyice durulanır. 

5. Eller bileklerden başlayarak kâğıt havlu ile kurulanır. 

6. Aynı kâğıt havlu ile musluk kapatılır.

Açıklama: Elleri temizlerken antibakteriyel içeren sabun kullanmaya gerek yoktur, normal sabun yeterlidir. Ellerin su ve sabunla yeterli sürede, doğru teknikle (elin her tarafına sabun ve su değecek şekilde) yıkanması korunmayı artırmak için önemlidir.

Eliminasyon

Bir enfeksiyon etkeninin neden olduğu hastalığın bölgesel olarak ortadan kalkması. Enfeksiyon etkeni yeryüzünden yok edilemese bile neden olduğu hastalığın görülmemesinin sağlanması.

Açıklama: Son yıllarda vaka artışı görülen kızamık hastalığını elimine etmek için pek çok ülkede kızamık eliminasyon programları uygulanmaktadır.

Endemi

Bir enfeksiyon etkeninin veya hastalığın belirli bir coğrafyada veya toplulukta sürekli görülmesi durumu.

Açıklama: Tüberküloz (verem) ülkemizde endemik olarak görülen hastalıklardan biridir.

Enfeksiyon

Bir bulaşıcı hastalık etkeninin çeşitli yollardan vücuda girerek çoğalması.

Açıklama: Enfeksiyon durumunda hastalık belirtilerinin ortaya çıkması gerekmez. Enfeksiyonla birlikte hastalık belirtileri de meydana gelirse enfeksiyon hastalığından söz edilir.

Enfekte kişi

Enfeksiyon etkenini vücudunda bulunduran kişi.

Açıklama: Enfekte kişiler her zaman hastalığa ilişkin semptom göstermeyebilir, fakat bulaştırıcı olabilirler. 

Entübasyon

Solunum yetmezliği durumunda özel cihazlarla solunum desteği sağlamak için nefes borusuna tüp (yapay solunum borusu) takma işlemi.

Açıklama: Acil durumlarda veya yoğun bakım ünitelerinde solunum yetmezliğindeki hastaları entübe etmek ve solunum cihazına bağlamak çoğu zaman hayati öneme sahiptir. Ayrıca pek çok ameliyatta kas gevşetici ilaç vermek ve hastayı uyutmak gerektiği için ameliyat süresince hastanın solunum cihazına bağlanması ve bunun için entübe edilmesi gerekir.

Entübe etmek

Entübasyon işlemi yapmak. 

Bkz. Entübasyon

Epidemiyoloji

Sağlıkla ilgili olayların görülme sıklığı, dağılımı ve nedenlerini inceleyen bilim dalı.

Açıklama: Kanser epidemiyolojisi, bulaşıcı hastalıklar epidemiyolojisi, kronik hastalıklar epidemiyolojisi, çevre epidemiyolojisi, beslenme epidemiyolojisi gibi alt dallar mevcuttur. 

Eradikasyon

Bir enfeksiyon etkeninin dünya genelinde kalıcı olarak sona ermesi. Eradikasyon mutlak bir durumdur; hastalığın etkeni ile birlikte yeryüzünden tamamen yok edilmesidir.

Açıklama: Tarih boyunca milyonlarca ölüme sebep olan çiçek hastalığı, aşı ve diğer mücadele yöntemleri sayesinde 1980 yılında eradike edilmiştir.

Ev izolasyonu

Bkz. Kendi kendine karantina.

Fiziki mesafe / Sosyal mesafe

Damlacık yoluyla bulaşan enfeksiyona yakalanmamak veya enfeksiyon bulaştırmamak için iki kişinin arasında bulunması gereken en az 1,5 metrelik mesafe.

Bkz. Sosyal mesafe

Açıklama: Fiziki mesafenin amacı, enfekte kişiler ile enfekte olmayan kişiler arasındaki temas olasılığını azaltarak bulaşmayı önlemektir. Fiziki mesafeye dikkat edilmesi COVID-19’dan etkili korunma yöntemlerinden biridir. Fiziki mesafe, sosyal mesafe kavramının bir bileşeni olarak ele alınmakta, zaman zaman iki kavram eş anlamlı kullanılabilmektedir.

İmmün

Bkz. Bağışık

İmmünite

Bkz. Bağışıklık

İnkübasyon süresi

Bir enfeksiyon etkeninin vücuda girişinden hastalık belirtilerinin ortaya çıkışına kadar geçen süre; kuluçka süresi.

Açıklama: COVID-19 etkeni olan SARS-CoV-2’nin kuluçka süresi mevcut verilere göre 2 ila 14 gün arasındadır.

İnsidans

Risk altındaki sağlam kişilerin belirli sürede, belirli bir hastalığa yakalanma olasılığını gösteren ölçüt. Belirli bir toplumda belirli bir sürede saptanan yeni vaka sayısının o toplumun yıl ortasındaki nüfusuna veya risk altındaki kişi sayısına bölünmesi ile elde edilir.

Açıklama: Diğer faktörler sabit olduğunda bir hastalığa karşı toplumdaki bağışık birey sayısının artması o hastalığın insidansının azalmasını sağlar. 

İzolasyon

Bir hastalığın yayılmasını önlemek için hasta insanların sağlıklı insanlardan ayrı bir yerde tutulması; tecrit.

Açıklama: İzolasyon, salgın hastalıkların yönetiminde çok eski dönemlerden itibaren kullanılagelen en etkili yöntemlerdendir. Ülkemizde COVID-19 hastalarının iyileşene kadar izolasyon kurallarına uyması zorunludur.

Karantina

Bulaşıcı bir hastalığın yaygın olduğu bir yer veya bölgeden gelen kişi, gemi, mal veya hayvanların geçici olarak bir yerde tutulup gözlemlenmesi biçiminde uygulanan sağlık önlemi.

Açıklama: Karantina, bulaşıcı hastalık salgınlarının kontrol altına alınmasında en eski ve en etkili yöntemlerden biridir. Bu uygulama insanların belirlenen bir bölgeye giriş çıkışını kısıtlayarak, gönüllü veya zorunlu olarak yapılabilir. Sadece belirli bölge için değil bir meslek grubu için de karantina uygulanabilir.

Kaynak

Bir enfeksiyon etkenini konakçıya ileten gıda, nesne, hayvan veya insan. 

Açıklama: Bir bulaşıcı hastalığın kaynağını saptamak ve bu kaynağa yönelik önlemler almak o bulaşıcı hastalığın kontrol altına alınmasında oldukça önemlidir. 

Kendi kendine karantina

Etkeni bulaştırma riski olan kişinin olası bulaşmayı engellemek için kendini belirli bir süre insanlarla temastan uzak tutması.

Açıklama: Kendi kendine karantina halk sağlığını tehdit eden durumlarda gönüllülük ve sorumluluk bilinciyle yapılır. Yurt dışında hastalığın yaygın olarak görüldüğü yerlere seyahat etmiş kişilere seyahat sonrasında kendi kendine karantina uygulaması önerilmektedir. 

Konak

Hastalık etkeninin, içinde veya üzerinde yaşadığı organizma; konakçı. 

Açıklama: Konağın yaşı, cinsiyeti, genetiği, beslenme ve sağlık durumu gibi birçok faktör hastalığın oluşumunda ve ilerlemesinde etkilidir. 

COVID-19’a neden olan virüsün (SARS-CoV-2) bulaştığı kişi konaktır.

Kontamine

Enfeksiyon etkeninin vücut yüzeyi, eşyalar veya su, gıda gibi maddeler üzerinde bulunması.

Açıklama: SARS-CoV-2 ile kontamine olmuş yüzeylere dokunduktan sonra elleri ağız, burun veya göze götürmek COVID-19’un bulaşma yollarından biridir. Asansör düğmeleri, kapı kolları, armatürler gibi kontamine olma ihtimali yüksek yüzeyler sık sık temizlenmelidir.

Kontrollü Sosyal Hayat

Türkiye’de COVID-19 ile mücadelenin ikinci dönemi için belirlenen strateji. 

Açıklama: Bu stratejide vatandaşlardan tedbirli bir hayat tarzına geçmeleri istenir. Maske takmak, el hijyenini sağlamak ve 1,5 metrelik sosyal mesafe kuralına uymak stratejinin kurallarındandır.

Koronavirüs

Bkz. Coronavirus, CoV

KOVİD-19

Bkz. COVID-19

Kümelenme

Belirli bir yer ve zaman diliminde vaka sayısının beklenenden fazla olması veya vaka sayısı beklenen kadar olsa bile benzer özellikte olay veya vakanın birikmesi.

Açıklama: Çin’in Hubei eyaleti Vuhan şehrinde, 31 Aralık 2019’da nedeni bilinmeyen pnömoni vakaları bildirilmiş, vakaların Vuhan Güney Çin Deniz Ürünleri Şehir Pazarı çalışanlarında kümelenme olduğu belirtilmiştir.

Morbidite

İyilik hali dışında olduğu düşünülen herhangi bir fiziksel veya psikolojik durum; hastalık.

Bkz. İnsidans, Prevalans

Açıklama: En sık kullanılan morbidite ölçütleri insidans ve prevalanstır.

Mortalite

Ölüm; ölümlülük. Çoğunlukla tek kişi değil, topluluk için kullanılır.

Açıklama: Mortalite hızı, bir hastalığa bağlı ölümlerin toplam nüfusa bölünmesiyle elde edilir.

Mutasyon

Bir organizmanın veya virüsün genetik materyalinde meydana gelen kalıcı değişiklik. 

Açıklama: RNA virüslerinde DNA virüslerine oranla çok daha fazla mutasyon meydana gelir. SARS-CoV-2 bir RNA virüsüdür.

Normal sabun

Antimikrobiyal madde içermeyen veya koruyucu olacak kadar antimikrobiyal madde içeren sabun. Katı veya sıvı olabilir.

Açıklama: Elleri en az 20 saniye boyunca normal sabun ve suyla yıkamak COVID-19 için en etkili hijyen tedbirlerindendir.

Pandemi

Bir hastalığın veya enfeksiyon etkeninin ülkelerde, kıtalarda, hatta tüm dünya gibi çok geniş bir alanda yayılım göstermesi.

Açıklama: COVID-19, ülkemizde de ilk vakanın görüldüğü 11 Mart 2020 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından pandemi ilan edilmiştir.

Pandemi hastanesi

Pandemiye neden olan hastalığı taşıyanların tedavisi için özel olarak görevlendirilmiş ve organize edilmiş yataklı sağlık kuruluşu.

Açıklama: Ülkemizde COVID-19 salgınının erken döneminde pek çok hastane pandemi hastanesi olarak tanımlanmıştır. Böylece sağlık sisteminin tüm kaynaklarıyla pandemiye karşı hazırlıklı olunması amaçlanmıştır.

Patojenite

Bir enfeksiyon etkeninin duyarlı konakta hastalık oluşturma yeteneği.

Açıklama: Çiçek, kuduz, kızamık virüsleri patojenitesi yüksek virüslerdir.

PCR

Dizilimi belli olan DNA veya RNA bölümlerinin çoğaltılması; polimeraz zincir reaksiyonu.

İng. Polymerase Chain Reaction;  “pi-si-ar” olarak okunur.

Açıklama: COVID-19 etkeni olan SARS-CoV-2 virüsünün varlığına yönelik yapılan PCR testleri için burnun arkasından (nazofaringeal) ve/veya boğazın arkasından (orofaringeal) alınan sürüntüler kullanılır.

Pik / Zirve / Doruk

Salgın sürecinde günlük vaka sayısının en yüksek değere ulaştığı nokta/gün. Sadece vaka sayısı için değil diğer parametreler için de kullanılabilir.

İng. Peak

Açıklama: Salgın pik noktasındayken tedaviye ihtiyaç duyan kişi sayısıyla mevcut sağlık sistemi kapasitesi değerlendirilebilir. Pik noktasında tedaviye ihtiyaç duyan hasta sayısı, ülkedeki yatak/yoğun bakım kapasitesinden fazlaysa bu hastaların bir kısmı sağlık hizmetinden mahrum kalabilir ve normal şartlarda önlenebilecek ölümler yaşanabilir.

Pnömoni

Akciğer dokusunun iltihabı; zatürre. 

Açıklama: Koronavirüs ailesinde yer alan virüsler, insanlarda özellikle soğuk algınlığı, pnömoni ve çeşitli solunum yolu enfeksiyonlarına neden olabilmektedir. COVID-19 pnömonisine SARS-CoV-2 neden olmaktadır. 

Prevalans

Belirli bir süre içinde bir hastalığın toplumda görülme sıklığını gösteren ölçüt. Belirli bir süre içindeki tüm eski ve yeni vakaların risk altındaki kişi sayısına bölünmesiyle hesaplanır. 

Açıklama: Prevalans, sağlık sorununun toplumdaki büyüklüğü/sıklığı hakkında fikir verir. 

Profilaksi

Hastalıkların oluşumunu veya ilerlemesini önlemek için alınan -daha ziyade tıbbi- tedbirler.

Açıklama: Profilaksi tedavi değildir; meydana gelmeden önce hastalığı önlemeye çalışmaktır. 

R0 değeri

Tek vakadan kaynaklanan yeni vakaların sayısı; hastalığın bulaşma katsayısı. 

Açıklama: Bir bölgede bir hastalık için R0 değeri 3 ise bir kişi hastalığı 3 kişiye bulaştırıyor demektir. 

Rt değeri

Salgın devam ederken yapılan müdahaleler ile değişen R0 değerinin belirlenen zaman için değeri; “t” zamanında bulaşma katsayısı.

Açıklama: Hesaplanan Rt değeri 1’in üzerindeyse salgın devam ediyor, 1’in altındaysa salgın kontrol altına alınıyor demektir.

Rezervuar

Bulaşıcı bir etkenin yaşayabildiği, gelişebildiği veya çoğalabildiği insan, hayvan veya çevre.

Açıklama: Rezervuarlar etkene göre değişiklik gösterir. Örneğin, tatlı su gölleri, evcil hayvanlar vb.

Risk faktörü

Bir hastalığa yakalanma olasılığını artıran tüm durumlar. 

Açıklama: İleri yaş, sigara kullanımı, kronik hastalık varlığı COVID-19’un belirlenen risk faktörleri arasındadır.

Sağlık

Sadece hastalık veya engellilik durumunun mevcut olmaması değil; fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan tam iyilik hali.

Saha İncelemesi / Filyasyon

Bulaşıcı bir hastalık varlığında, hastalığı taşıyan kişinin temas ettiği herkesin o hastalık açısından taranması.

Açıklama: Ülkemizde de sıkı bir şekilde uygulanan filyasyon çalışmaları sayesinde kaynak vakalar ve temaslıları tespit edilmekte, vakaların izolasyonu ve temaslı kişilerin karantinası sağlanmaktadır. Bu süreç COVID-19 ile mücadelede kritik öneme sahiptir.

Salgın

Belirli bir alanda, belirli bir grup insan arasında, belirli bir süre boyunca beklenenden daha fazla vaka görülmesi; epidemi.

Bkz. Pandemi

Açıklama: Epidemi, bir topluluk veya bölgede görülen salgındır. Pandemi ise birçok ülkede, küresel düzeyde yaygın olarak görülen salgındır.

Salgın incelemesi

Salgın olarak tanımlanmış bir olayın kaynağının, etkeninin, bulaşma yolunun bulunması, gerekli halk sağlığı önlemlerinin alınması ve ileride oluşabilecek benzer salgınların önlenmesi gibi amaçlara yönelik araştırma. 

Açıklama: Salgın incelemesi; salgının ne olduğuna karar vermek, tanının doğrulanması için bilgi toplamak, vaka tanımı yapmak, vakaları bulmak, uygun koruma ve kontrol önlemlerini almak, salgın raporu yazmak, raporu ilgililerle paylaşmak gibi basamaklardan oluşur.

Sanitasyon

Bir çevresel ortamdaki mikroorganizma sayısının emniyetli bir seviyeye düşürülmesi. 

Açıklama: Yeterli düzeyde ve kalitede içme-kullanma suyunun şebeke üzerinden sağlanması, atık suların kanalizasyon şebekesi veya foseptik aracılığıyla toplanması, atık suyun arıtılarak alıcı ortama bırakılması, evsel ve her tür tehlikeli atığın insana ve çevreye olumsuz etkiler oluşturmayacak yöntemlerle toplanması ve bertaraf edilmesi sanitasyona örnek olarak verilebilir. 

Semptom

Vücuttaki olağan dışı bir hâl veya hastalığı yansıtan, hasta için belirgin olan durum; belirti. 

Açıklama: COVID-19’un yaygın semptomları yüksek ateş, öksürük ve nefes darlığıdır. Vakalarda baş ağrısı, boğaz ağrısı, burun akıntısı, kas ve eklem ağrıları, halsizlik, koku ve tat alma duyusu kaybı, ishal de görülebilmektedir. Bazı hastalarda hiç semptom görülmez. 

Sepsis

Şüpheli veya kanıtlanmış bir enfeksiyona karşı vücudun verdiği abartılı yanıtın organlarda oluşturduğu ciddi fonksiyon bozukluğu. 

Açıklama: Vücutta enfeksiyona neden olan etkenin kana karışması, bağışıklık sisteminin bu etkene karşı büyük bir savunma tepkisi vermesiyle ortaya çıkar. 

Sosyal mesafe

Hastalık etkeninin bulaşmasının engellenmesi için kişilerin fiziksel olarak buluşmasını azaltması, bir arada bulunulan ortamlarda 1,5 metrelik fiziksel mesafenin korunması ve temasın azaltılmasını içeren tutum ve davranışlar. 

Bkz. Fiziksel mesafe

Açıklama: Kalabalık ortamlardan uzak durmak, zorunlu olmayan buluşmalardan kaçınmak, başka kişilerle bir aradayken fiziksel mesafeyi korumak (el sıkışmamak, sarılmamak vb.), hasta hissedildiğinde evde kalmak gibi davranışlar sosyal mesafeye örnektir. 

Sosyal müdahale

Bir salgının yayılmasını yavaşlatmak veya etkisini azaltmak amacıyla kamu otoriteleri tarafından alınan kararlar doğrultusunda uygulanan kısıtlama ve düzenlemeler. 

Açıklama: Sokağa çıkma yasağı ve maske takma zorunluluğu sosyal müdahaleye örnektir. Özellikle aşısı, kesin tedavisi bulunmayan ve halk sağlığı açısından tehdit oluşturan bulaşıcı hastalıklarda sosyal müdahalelere uyum toplum sağlığının korunması için önemlidir.

Sporadik vaka

Vakaların dağınık, tesadüfi ve genellikle nadir olarak görülmesi. Sporadik vakalar, şartlar uygun olursa bir salgının başlangıç vakası (birincil vaka) da olabilir. 

Bkz. Birincil vaka

Açıklama: Sporadik vakalar belirli bir coğrafi veya sosyal kümelenme göstermezler. Sporadik vakanın erken tespit edilmesi etkenin başka kişilere bulaşmasını önler.

Süper bulaştırıcı / Süper yayıcı / Süper taşıyıcı

Bir bulaşıcı hastalık etkenini duyarlı kişilere beklenenden çok daha fazla bulaştıran enfekte kişi.

Açıklama: COVID-19 salgınında tüm dünyada süper bulaştırıcılar tek başlarına onlarca duyarlı kişiye virüs bulaştırarak salgının yayılımını hızlandırmışlardır. 

Temaslı kişi

Enfekte hayvan, çevre veya insanla o enfeksiyona yakalanma olasılığına yol açacak ilişki kurmuş kişi.

Açıklama: Damlacık yoluyla bulaşan COVID-19 açısından, duyarlı kişiler enfekte kişilerle aynı ortamda maskesiz olarak 15 dakika bir arada bulunduğunda yakın temaslı olmaktadırlar.

Vaka

Bir vaka tanımı ile uyumlu bir hastalığa veya sağlık sorununa sahip kişi. 

Açıklama: Özellikle bulaşıcı hastalıklarla ilgili “olası vaka”, “şüpheli vaka”, “kesin vaka” tanımları ve bunlara uygun tanı, tedavi algoritmaları oluşturulur.

Vaka fatalite hızı

Belirli bir dönemde belirli bir hastalığa yakalananların ölüm oranı. 

Açıklama: Vaka fatalite hızı, salgınlarda alınacak önlemlerin kapsamını, taramaların etkinliğini ve tedavinin faydalarını ölçmede kullanılmaktadır. 

Vaka inceleme formu

Vakanın bazı demografik, epidemiyolojik, klinik ve diğer özelliklerini saptamak için hazırlanan veri toplama formu.

Ventilasyon

Solunum işleminin ventilatör cihazına bağlı olarak sağlanması. 

Bkz. Ventilatör

Açıklama: Ventilasyonda temel amaç, oksijence zengin havanın akciğerlere verilmesi ve yüksek oranda karbondioksit içeren solunum havasının dışarı atılmasıdır.

Ventilatör

Solunum sıkıntısı çeken hastalarda kullanılan, kişinin nefes alıp vermesini yapay olarak gerçekleştiren cihaz. 

Açıklama: Özellikle yoğun bakım ünitelerinde tedavinin önemli bir parçasını ventilatörler oluşturmaktadır.

Virülans

Bir enfeksiyon etkeninin oluşturduğu hastalığın derecesi.

Açıklama: Çiçek, kuduz ve tüberküloz etkenlerinin virülansı yüksektir, bu nedenle şiddetli hastalık tablolarına sebep olurlar. Su çiçeği etkeninin virülansı düşüktür, daha hafif hastalık tablolarına sebep olur.

Virüs

Bir genetik materyali bulunan; hücre zarı, çekirdek, sitoplazma ve organelleri olmayan; yalnızca konak hücre içinde çoğalabilen, bazıları insanda hastalık yapan varlık.

Açıklama: COVID-19’un etkeni Koronavirüsler ailesinden SARS-CoV-2 isimli bir virüstür. Virüs kaynaklı hastalıklara antibiyotikler etki etmez. 

Zoonoz

Hayvanlardan insanlara veya insanlardan hayvanlara doğal koşullar altında bulaşabilen hastalık.

Açıklama: Virüs kaynaklı zoonozlar, insanlara direkt (ısırma, kontakt, solunum vb.) veya vektörler (sivrisinek, kene vb.) aracılığıyla bulaşır. Kuduz, domuz gribi ve COVID-19 zoonotik hastalıklara örnek olarak verilebilir.